Celali İsyanları: Kökenleri, “Büyük Kaçgun” ve Osmanlı Sosyo-Ekonomik Yapısındaki Kırılma
Celali İsyanları, 16. yüzyılın sonlarından başlayıp 17. yüzyıl boyunca Anadolu başta olmak üzere Osmanlı taşrasını sarsan, sosyal, ekonomik ve askeri nitelikli ayaklanmaların genel adıdır. İsmini, 1519’da Yozgat’ta ayaklanan Bozoklu Celal’den almasına rağmen, tarihsel literatürde bu terim, Yavuz Sultan Selim dönemindeki bu ilk isyandan ziyade, 1590’lar itibarıyla imparatorluğun demografik ve idari yapısını geri dönülemez biçimde değiştiren büyük anarşi dönemini tanımlamak için kullanılır. Bu isyanlar, sadece bir asayiş sorunu değil, Osmanlı klasik sisteminin (Tımar ve Kul sistemi) çözülüşünün en somut göstergesidir.
1. İsyanların Yapısal Nedenleri ve Arka Plan
Celali İsyanları tek bir sebebe indirgenemez; küresel ekonomik dalgalanmalar, askeri dönüşümler ve idari yozlaşmanın kesişim noktasında ortaya çıkmıştır.
A. Ekonomik Kriz ve “Fiyat Devrimi”
- yüzyılın sonlarında Coğrafi Keşifler sonucu Amerika kıtasından Avrupa’ya, oradan da Osmanlı piyasalarına akan ucuz gümüş, yüksek enflasyona (Fiyat Devrimi) neden olmuştur. Akçenin değer kaybetmesi (tağşiş), sabit gelirli Tımarlı Sipahileri ve kapıkulu askerlerini yoksullaştırmış, taşradaki vergi yükünün (Avarız vergisi gibi) köylü üzerinde dayanılmaz hale gelmesine yol açmıştır.
B. Askeri Dönüşüm ve “Sekban” Sorunu
Osmanlı Devleti, Batı’daki ateşli silah teknolojisine ayak uydurmak ve Avusturya ile İran cephelerindeki uzun süreli savaşları finanse etmek için ordusunu modernize etmek zorunda kalmıştır. Kılıç kullanan Tımarlı Sipahilerin önemi azalırken, tüfek kullanan ve “Sekban” ya da “Sarıca” denilen ücretli askerlere ihtiyaç artmıştır. Savaş zamanı istihdam edilen bu kalabalık gruplar, barış zamanında işsiz kalmış ve silahlarıyla birlikte Anadolu’ya dağılarak eşkıyalığa başlamışlardır.
C. Tımar Sisteminin Bozulması (İltizamın Yaygınlaşması)
Dirliklerin (toprak gelirlerinin) hak etmeyen kişilere rüşvetle verilmesi veya İltizam (vergi toplama hakkının kiralanması) sistemine geçilmesi, köylü ile devlet arasındaki “adalet çemberini” kırmıştır. Mültezimlerin (vergi toplayıcıları) kâr marjlarını artırmak için halka baskı yapması, üreticiyi toprağından koparmıştır.
2. İsyanların Gelişimi ve Öne Çıkan Liderler
İsyanlar, merkezi otoritenin zayıfladığı, Avusturya savaşlarının (1593-1606) devleti yorduğu bir dönemde zirveye ulaşmıştır. Bu dönemde isyancılar sadece başıbozuk gruplar değil, bazen devletin eski sancakbeyleri veya paşaları da olmuştur.
- Karayazıcı Abdülhalim: Celali liderlerinin en bilinenidir. Eski bir Osmanlı memuru olan Karayazıcı, Urfa kalesini ele geçirerek padişah fermanı gibi fermanlar yazdırmış ve devlet içinde devlet gibi davranmıştır.
- Deli Hasan: Karayazıcı’nın kardeşi olup, ağabeyinin ölümünden sonra isyanı devralmıştır. Devlet, isyanı bastıramayınca Deli Hasan’a Bosna Beylerbeyliği vererek onu “sistem içine çekme” (istimalet) yoluna gitmiştir.
- Canbolatoğlu Ali Paşa ve Kalenderoğlu: Halep ve Batı Anadolu’da büyük güç kazanmış, imparatorluğun bütünlüğünü tehdit eder hale gelmişlerdir.
3. Devletin Müdahalesi: Kuyucu Murat Paşa Dönemi
I. Ahmed döneminde sadrazamlığa getirilen Kuyucu Murat Paşa (1606-1611), Celali İsyanları’nı bastırmada en etkili ancak en sert yöntemleri kullanan devlet adamıdır. Anadolu’da büyük bir seferberlik başlatmış, isyancıları müzakere yerine kılıçtan geçirmeyi tercih etmiştir. Öldürttüğü on binlerce isyancıyı kazdırdığı kuyulara doldurması nedeniyle “Kuyucu” lakabıyla anılır. Bu sert müdahale sükuneti geçici olarak sağlasa da, sorunun sosyo-ekonomik köklerini kurutamamıştır.
4. Büyük Kaçgun (Celali Fetreti) ve Demografik Çöküş
İsyanların en yıkıcı sonucu, literatürde “Büyük Kaçgun” olarak adlandırılan kitlesel göç hareketidir. Eşkıya baskısı ve devletin ağır vergi talepleri arasında sıkışan Anadolu köylüsü;
- Toprağını terk ederek dağlara saklanmış,
- Surlarla çevrili güvenli şehirlere göç etmiş,
- Veya isyancılara katılmıştır.
Bu durum, köylerin boşalmasına, tarımsal üretimin durma noktasına gelmesine ve İstanbul gibi büyük şehirlerde gecekonduvari bir nüfus yığılmasına (çarpık kentleşme ve asayiş sorunları) neden olmuştur.
5. Tarihsel Analiz ve Sonuçlar
Celali İsyanları, Osmanlı Devleti’nin feodal yapıdan (tımar), nakdi ekonomiye ve merkezi bürokrasiye geçiş sürecinin sancılı bir sonucudur.
- Merkez-Taşra Dengesi: Anadolu’da devlet otoritesi sarsılmış, bu boşluğu yerel güç odakları (Ayanlar) doldurmaya başlamıştır. Bu durum, 18. yüzyılda Ayanlar Çağı’nın zeminini hazırlamıştır.
- Askeri Yapı: Tımarlı Sipahi sistemi fiilen çökmüş, kapıkulu ordusunun ve ücretli askerlerin sayısı kontrolsüzce artmıştır.
- Güven Kaybı: Halkın devlete olan “baba” (devlet baba) inancı zedelenmiş, Anadolu’da yüzyıllar sürecek bir güvensizlik ortamı ve eşkıyalık kültürü (örneğin: Köroğlu destanı gibi halk anlatıları) yerleşmiştir.
Bu isyanlar, Osmanlı’nın “Gerileme” değil, acı verici bir “Dönüşüm” ve “Buhran” dönemine girdiğinin en net kanıtıdır.